(તારીખ 15-2-2020 સુધી સુધારેલ કલમ-નિયમવાર ચર્ચા, ચુકાદાઓ, ઠરાવો, પરિપત્રો સહિતનું સંપૂર્ણ મેન્યુઅલ)
સંપાદક બિપીનચંદ્ર વૈષ્ણવ આઈ એ એસ (નિવૃત)
લેખક શ્રી બિપીનચંદ્ર વૈષ્ણવ પોતાની પ્રસ્તાવનામાં સૌથી પહેલા શ્રી સેમ્યુઅલ જોન્સનની એક લીટી ટાંકે છે. કે, “જ્ઞાન બે પ્રકારનું છે – એક તો માહિતી અને બીજું માહિતીના ઉદગમસ્થાનની આપણને જાણ હોવી.” આ પુસ્તક સાથે આ વાત ખૂબ જ બંધ બેસે છે. આ પુસ્તક એટલે આઠ માસના કાયદા નિયમોના અમલના અનુભવ પછી માહિતી અધિકારની વૈશ્વિક પૂર્વભૂમિકા અને વિચારધારા, કલમ-નિયમવાર ચર્ચા અને કેન્દ્રીય માહિતી પંચના બહાર પડેલ ચુકાદાઓ અને સરકારી ઠરાવો, પરિપત્રોની વિગતો સાથેનું આ અભ્યાસપૂર્ણ સંપૂર્ણ માહિતીસભર પ્રકાશન. લેખકે ઘણી મહેનત પછી, આ પુસ્તક દ્વારા આ હકીકતો ને જુદી જુદી જગ્યાએથી એકઠી કરીને એક જ પુસ્તકમાં મૂકી છે જેથી વાચકોને તે હાથવગી બની રહે અને ખૂબ જ ઉપયોગી બને.
અદાલતો માં જોરદાર મુકદમાબાજી અને સુપ્રીમ કોર્ટની કેટલીક ઘોષણાઓ પછી સરકારે ભારતીય નાગરિકોના મૂળભૂત અધિકારને માન્યતા આપતો કાયદો ઘડવાનો નિર્ણય કર્યો, જે હતો દરેક નાગરિકના જીવનને સમગ્રતયા સ્પર્શતું સરકારી તંત્ર ખરેખર કેવી રીતે કામ કરે છે, આ તંત્ર દ્વારા શા માટે અને કયા પગલાં લેવામાં આવ્યાં, કોણે લીધાં તે જાણવાનો નાગરિકનો મૂળભૂત અધિકાર છે તે વાતનો કાયદાકીય સ્વીકાર.
કોઈપણ ભારતીય નાગરિક કોઈપણ સરકારી ખાતાની કે સરકાર હસ્તકના નિગમ, પંચાયત, નગરપાલિકા અથવા સરકારી ગ્રાન્ટ લેતી સંસ્થાઓને લગતી માહિતી માગી શકશે, જે માહિતી અત્યાર સુધી સરકારી સત્તાધીશોના નિયંત્રણ હેઠળ હતી. સૌથી મહત્વની વાત તો એ છે કે તે નાગરિકોને એવી સઘળી માહિતી મેળવવાનો અધિકાર આપે છે જે સંસદમાં જ રજૂ કરવામાં આવતી હોય. સરકારી તંત્રને મુકરર સમયમર્યાદામાં એ માહિતી પૂરી પાડવાની ફરજ પાડવામાં આવશે.
આ કાયદાનું સારું પાછું એ છે કે તેની કલમ-૬માં એવી જોગવાઈ કરવામાં આવી છે કે, આવી માહિતી મેળવવાની વિનંતી પ્રાપ્ત થયા નથી ૩૦ દિવસમાં તે પૂરી પાડવાની રહેશે. જો માગવામાં આવેલી આવી માહિતી વ્યક્તિના જીવન કે સ્વતંત્રતાને સ્પર્શતી હોય તો 48 કલાકમાં જ તે પૂરી પાડવાની રહેશે.
આ કાયદામાં એવી કડક જોગવાઈનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે કે આમ કરવામાં કસુર કરનારને 25,000 સુધીનો દંડ કરવામાં આવશે, તેની ફરિયાદ કરવા માટે એપેલેટ ઓથોરીટીની પણ તેમાં સ્પષ્ટ જોગવાઈ છે. આને કારણે સરકારી બાબુઓ પર એક જાતનું દબાણ રહેશે.
સરકારે પોતે પણ આમજનતાને સ્પર્શતી મહત્વની નીતિઓ ઘડતી વખતે કે મહત્વના નિર્ણયો લેતી વખતે સંબંધિત તમામ હકીકતો પ્રસિદ્ધ કરવાની રહેશે. લોકોને સ્પર્શતા વહીવટી કે અર્ધ ન્યાયિક નિર્ણયો માટેના કારણો આપવાં પડશે. માહિતીના સંદર્ભે પોતાની પાસે હોય તે અથવા પ્રાપ્ય વિગતો, વિજાણુ સ્વરૂપમાં સંગ્રહિત અને સંક્ષિપ્ત કરાયેલી વિગતો તથા પોતાના કર્મચારીઓને અધિકારીઓની સત્તાને લગતી વિગતો જાહેર કરવાની રહેશે.
લેખક કહે છે, માત્ર અધિકાર હોય એટલું પૂરતું નથી, લોકોમાં પોતાના આ અધિકાર પ્રત્યે જાગૃતિ હોવી પણ જરૂરી છે અને તેની માગણી નો આગ્રહ રાખવા તેમણે આગળ આવવું જોઈએ.
લેખક કહે છે કે જાણકારી નો કોઈ વિકલ્પ નથી. અને આ પુસ્તક આ વિષયને બારીકાઈથી સમજાવે છે.